MBf

1. Ko e Fakamatala Kakato 'o e Pangikē MBf mo Hono Ngaahi Tefito'i Ngāue

Ko e Pangikē MBf Fakakōlāsi, pe MBf Pangikē 'oku faingofua ange hono ui, ko ha pangikē pisinisi ia 'oku tu'u fakalotofonua 'i he Pule'anga 'o Tonga. Na'e kamata 'ene ngaahi ngāue 'i he 'aho 29 'Okatopa 1993, pea kuo laiseni kakato ia 'e he Pangikē Pule'anga 'o Tonga (NRBT) ke hoko ko ha taha 'o e ngaahi pangikē pisinisi 'e fa 'i he fonua. Ko 'ene tu'u ko ha pangikē fakalotofonua 'oku ne fakahaa'i 'ene fakapapau ki hono tokoni'i 'o e 'ekonōmika 'o Tonga.

Na'e fokotu'u 'a e Pangikē MBf 'i he Pule'anga 'o Tonga, pea 'oku ne fakahoko ha ngaahi ngāue fakapangikē kotoa pē 'oku anga maheni, kau ai 'a e ngaahi 'akauni fakahaofi pa'anga, ngaahi 'akauni lolotonga, ngaahi pa'anga teu, ngaahi ngāue totongi pa'anga fakavaha'a pule'anga (remittance), pea mo e ngaahi nāunau fale'i pa'anga kehekehe. Neongo 'oku te'eki ke fakahāhaa'i fakapule'anga 'a e ngaahi fakamatala kakato fekau'aki mo hono kau ma'u 'inasi, 'oku 'iloa 'a e Pangikē MBf 'oku ne ma'u ha ngaahi vaha'angatae mālohi mo e ngaahi pangikē fakavaha'a pule'anga 'i 'Aositelēlia, Nu'usila, Fisi, Siapani, mo Amelika, 'o fakahaa'i ha founga ngāue 'oku fakataha'i ai 'a e tu'unga fakalotofonua mo e ngaahi tokoni fakavaha'a pule'anga.

Ko e taumu'a 'o e Pangikē MBf ko hono tokoni'i 'o e kakai 'oku ma'u vahenga (kau ngāue fakapule'anga, sekitoa taautaha, ngaahi kautaha 'ikai fakapapau'i pa'anga, mo e kau ngāue 'a e siasi) pea mo e ngaahi pisinisi lalahi mo ikiiki (SME) 'oku nau feinga ke ma'u ha pa'anga ngāue pe pa'anga ki he ngaahi naunau. 'Oku nau fakafaingofua'i 'a e mo'ui fakafo'i pa'anga 'a e kakai 'o Tonga 'aki 'a e ngaahi nāunau 'oku fakangofua pea 'oku nau 'ufi'ufi 'a e ngaahi fiema'u 'a e ni'ihi kehekehe 'i he fonua. 'I he'ene ngaahi ngāue fakapangikē kotoa pē, 'oku fakapapau'i 'e he Pangikē MBf 'oku ne fakahoko 'a e ngaahi ngāue fakafo'i pa'anga 'oku lelei mo ala ma'u ki he kakai 'o Tonga.

2. Ko e Ngaahi Nāunau Fakafo'i Pa'anga mo e Tu'unga Fika

Ko e Pangikē MBf 'oku ne 'oatu ha ngaahi nāunau fale'i pa'anga 'e tolu 'oku tefito ki ai, 'oku fakafehoanaki ki he ngaahi fiema'u kehekehe 'a e kakai mo e ngaahi pisinisi 'i Tonga.

Ngaahi Fale'i Pa'anga Fakafo'ituitui

• Tu'unga Ma'u Fale'i: Ko e kakai 'oku nau ngāue tu'uma'u (vahenga si'i taha T$4,000 'i he ta'u), ta'u 21–60.
• Pa'anga 'e Lava ke Ma'u: Si'i taha T$1,000; lahi taha 'oku fakangatangata ki he vahenga kakato 'o e ta'u.
• Totongi Tupu: Fua fika tatau 10.80% ki he ta'u (flat 10.80% p.a.).
• Taimi Totongi: Mahina 'e 12–30.
• Ngaahi Totongi:
  • Totongi fakalelei'i kole (processing fee) ki he ngaahi toe fale'i 'oku kehekehe mei he T$200 ki he T$500 'o fakatatau ki he lahi 'o e pa'anga (hange ko e T$200 ki he T$1,001–3,000; T$500 ki he T$6,001 pe lahi ange).
  • Totongi faka'osi vave 'o e fale'i: 'ikai ha totongi.
  • Totongi ki hono hiki 'o e fale'i ki ha pangikē kehe: fua tatau T$150.

Ngaahi Fale'i Pa'anga Ki he Fale

• Tu'unga Ma'u Fale'i: Tatau pē mo e fale'i pa'anga fakafo'ituitui.
• Pa'anga 'e Lava ke Ma'u: Si'i taha T$1,000; lahi taha 80% 'o e mahu'inga 'o e koloa.
• Totongi Tupu mo e Ngaahi Totongi: 'Oku te'eki ke fakahāhaa'i fakapule'anga 'a e ngaahi fika mo e totongi kakato (ko e ngaahi fakamatala 'oku te'eki ke fakapapau'i).
• Taimi Totongi: A'u ki he mahina 'e 240 (fehoanaki mo e fokotu'utu'u to'o totongi mei he vahenga).
• Ngaahi Tukuhāu'i (Collateral): Tohi fakamo'oni 'o e koloa; palani fale 'oku ngofua; fakamatala sivi 'o e afā; tohi fakamo'oni 'o e kelekele; foomu pa'anga litaea; fakapapau'i 'o e ngāue; tohi 'ilo'anga 'oku 'aonga/pāsi.

Ngaahi Fale'i Pa'anga ki he Ngaahi Pisinisi Lalahi mo Ikiiki (SME Business Loans/Overdrafts)

• Tu'unga Ma'u Fale'i: Ko e ngaahi pisinisi lalahi mo ikiiki 'oku lesisita 'i Tonga.
• Pa'anga, Totongi Tupu mo e Taimi Totongi: Ko e ngaahi nāunau 'oku fokotu'utu'u makehe mo e totongi tupu 'oku fakafehoanaki pea mo e ngaahi taimi totongi 'oku fe'unga; ko e ngaahi fakamatala kakato 'oku fiema'u ke 'eke hangatonu ki he pangikē.
• Ngaahi Tukuhāu'i: 'Oku fakafehoanaki ki he koloa pe ngaahi fakapapau fakafo'ituitui, 'o fakatatau ki he lahi 'o e pa'anga mo e tu'unga fakatū'utāmaki.

Ko e ngaahi totongi kehe 'oku kau ai 'a e totongi kamata'anga (origination fees) 'oku kehekehe 'o fakatatau ki he nāunau; ko e ngaahi fale'i pa'anga fakafo'ituitui 'oku fiema'u ki ai ha tohi fakapapau'i 'a e 'emipiloá pea mo e foomu to'o totongi mei he pa'anga litaea. Ko e ngaahi totongi tuai 'oku 'ikai fakahāhaa'i fakapule'anga (ko e ngaahi fakamatala 'oku te'eki ke fakapapau'i). Ko e ngaahi tukuhāu'i ki he ngaahi fale'i pa'anga fakafo'ituitui 'oku 'i he founga to'o totongi hangatonu mei he vahenga, lolotonga ia ko e fale'i ki he fale 'oku fiema'u ki ai 'a e ngaahi tohi fakamo'oni kakato 'o e koloa.

3. Ko e Founga Ngāue mo e A'usia 'a e Kāsitomā

Founga Kole mo e Ngaahi Fakafo'ituitui

Ko e Pangikē MBf 'oku ne 'oatu ha ngaahi hala kehekehe ki he kāsitomā ke nau kole pa'anga. Ko e ngaahi lisi 'o e Pangikē 'oku tu'u 'i he Tefito'i Va'a 'i Nuku'alofa, Va'a 'i Vava'u, pea mo e Fale Fakafetongi Pa'anga 'i he Mala'e Vakapuna Fakavaha'a Pule'anga Fua'amotu. Ko e ngaahi lisi ko 'eni 'oku ne fakafaingofua'i 'a e a'usia ki he Pangikē ki he kakai 'i he ngaahi feitu'u lalahi mo e ngaahi 'otu motu. 'Oku 'i ai foki mo ha uepisaiti, ko e mbfbankltd.to, 'oku ne 'oatu ha ngaahi fakamatala ki he ngaahi nāunau mo e feitu'u ke fetu'utaki ki ai, ka 'oku 'ikai ha 'app fakafo'ituitui (mobile app) 'oku fakahāhaa'i (ko e ngaahi fakamatala 'oku te'eki ke fakapapau'i).

Ki he founga kamata 'o e kāsitomā mo hono fakapapau'i 'o e 'ilo'anga (KYC), 'oku fiema'u 'a e ngaahi tohi ko 'eni: foomu kole, tohi 'ilo'anga 'oku 'aonga (ID)/pāsi/laisenisi faka'uli, tohi fakapapau'i 'a e 'emipiloá, mo e foomu to'o totongi mei he pa'anga litaea pe aleapau to'o totongi mei he vahenga. 'Oku fakatefito 'a e sivi'i 'o e tu'unga faingamālie 'o ha taha ke ma'u fale'i (credit scoring) ki he lahi 'o e vahenga, tu'uma'u 'o e ngāue, hisitōlia 'o e pa'anga litaea, pea mo e ngaahi mo'ua lolotonga. 'I he ngaahi fale'i pa'anga fakafo'ituitui mo e ki he fale, 'oku to'o hangatonu 'a e totongi mei he vahenga 'o e tokotaha kole ke fakasi'isi'i 'a e tu'unga fakatū'utāmaki.

Ko e founga totongi pa'anga 'o e ngaahi fale'i 'oku hoko ia 'i he founga totongi hangatonu ki he 'akauni lolotonga pe 'akauni fakahaofi pa'anga 'a e kāsitomā 'i he Pangikē MBf; 'oku lava foki 'a e to'o pa'anga 'i he kauni pea mo e ngaahi totongi pa'anga fakavaha'a pule'anga 'i he founga fakavale teli (telegraphic transfer) mo e ngaahi tohi totongi (demand drafts). 'A e ngaahi founga tanaki mo e ma'u fakafoki 'o e mo'ua 'oku tefito ia ki he ngaahi to'o totongi mei he vahenga 'oku 'osi fakangofua; ko e ngaahi 'akauni 'oku tuai 'ene totongi 'oku fakahoko ki he founga fakafoki pa'anga 'i loto, pea 'o kapau 'e fiema'u, 'e hoko atu ki he ngaahi founga faka-fakamāu'anga.

A'usia 'a e Kāsitomā mo e Tu'unga Fakafo'ituitui

Ko e ngaahi fakamatala 'a e kakai 'i he 'initaneti 'oku si'isi'i pē, ka ko e ngaahi fakamatala fakafo'ituitui mei he ngaahi va'a 'o e pangikē 'oku lelei pē ki he ngaahi ngāue 'oku fakahoko hangatonu ki he kakai (ko e ngaahi fakamatala 'oku te'eki ke fakapapau'i). Ko e ngaahi kōlōlō 'oku anga maheni ko e taimi 'oku lōloa ai 'a e founga fakalelei'i 'o e ngaahi fale'i pa'anga ki he fale, pea mo e 'ikai ke 'i ai ha 'app fakafo'ituitui 'a e pangikē. Neongo ia, 'oku fakatefito 'a e tu'unga lelei 'o e ngāue ki he kāsitomā ki he ngaahi fale'i hangatonu 'i he Pangikē pea mo e ngaahi fokotu'utu'u makehe ki he to'o totongi mei he vahenga. Ko e ngaahi talanoa ki he lavame'a 'oku kau ai 'a hono fakapa'anga 'o e ngaahi ngāue fale 'a e siasi fakakōlomu, pea mo e ngaahi fakalelei'i 'o e ngaahi me'angāue pisinisi ikiiki 'oku ne 'omi ha ngaahi faingamālie ngāue (ko e ngaahi talanoa pē 'o e kakai, 'oku te'eki ke fakapapau'i).

4. Tu'unga Faka-fakalai'aki mo e Fakafekau'aki mo e Fakahoko Ngāue

Ko e Pangikē MBf 'oku laiseni kakato ia 'e he Pangikē Pule'anga 'o Tonga (NRBT) 'i he malumalu 'o e Lao Fakapangikē 1988, pea 'oku ne nofo 'i he malumalu 'o e ngaahi tu'utu'uni fakapoto, tu'unga fe'unga 'o e pa'anga, pea mo e ngaahi sivi'i faifai pē. 'Oku 'ikai ha fakamatala fakapule'anga 'e hā 'oku 'i ai ha ngaahi tu'utu'uni fakafakalai'aki pe tautea kuo fakahoko ki he Pangikē MBf 'o a'u mai ki Sepitema 2025 (ko e ngaahi fakamatala 'oku te'eki ke fakapapau'i). 'I he tafa'aki 'o hono malu'i 'o e kāsitomā, 'oku fakapapau'i 'e he Pangikē MBf 'oku ne talangofua ki he fakahāhaa'i tatau 'o e ngaahi totongi tupu, ngaahi totongi pea mo e ngaahi tu'utu'uni, pea 'oku ne kau foki 'i he founga malu'i pa'anga teu 'a e NRBT pea mo e ngaahi founga kōlōlō 'a e kakai. Ko e ngaahi ngāue ko 'eni 'oku ne fakapapau'i 'a e malu 'o e kakai 'oku nau faka'aonga'i 'ene ngaahi ngāue.

Ko e Pangikē MBf ko ha taha ia 'o e ngaahi pangikē pisinisi 'e fa 'i Tonga, fakataha mo e Pangikē ANZ, Westpac, pea mo e Tonga Development Bank. Ko e tefito'i 'ulungāanga 'o e Pangikē MBf 'oku ne kehekehe ai 'i he māketí ko 'ene fakatefito ki he ngaahi fale'i pa'anga 'oku totongi ma'ulalo, 'oku to'o hangatonu mei he vahenga ki he kakai tu'a. 'Oku fakafuofua 'oku ma'u 'e he Pangikē MBf ha vahevahe māketí 'i he ngaahi fale'i ki he kakai 'i he vaha'a 'o e 15–20% (ko e ngaahi fakamatala 'oku te'eki ke fakapapau'i). Ko e ngaahi pangikē fe'auhi 'oku kau ai 'a e ANZ Tonga (mo 'ene tu'unga faka-fakafo'ituitui mālohi pea mo e netiueka fakavaha'a pule'anga), Westpac Tonga (mo 'ene tu'unga fuoloa 'i he vahefonua pea mo e ngaahi ngāue kakato), pea mo e Tonga Development Bank (pangikē fakatefito ki he fakalakalaka, pea mo e ngaahi totongi tupu fakangofua ki he SMEs). Ko e Pangikē MBf 'oku ne fakatefito ki he malu 'o e ngaahi fale'i pa'anga 'oku to'o mei he vahenga pea mo 'ene fakatefito fakalotofonua.

Ko e ngaahi palani fakalakalaka 'a e Pangikē MBf 'oku kau ai 'a hono fakakaukau'i 'o hono fakatupulaki 'o e ngaahi hala faka-fakafo'ituitui (digital channels) pea mo e ngaahi kaungāme'a fakataha mo e ngaahi kautaha telefoni ki he kōlomu pa'anga fakafo'ituitui (mobile money) (ko e ngaahi fakamatala 'oku te'eki ke fakapapau'i). 'Oku 'i ai foki mo e ngaahi kaungāme'a fakapangikē mo e ngaahi pangikē lalahi 'i 'Aositelēlia, Nu'usila, mo Fisi, pea mo e ngaahi vaha'angatae mo e ngaahi kautaha totongi pa'anga fakavaha'a pule'anga.

5. Ngaahi Fale'i Nofo'anga ki he Kakai Kole Pa'anga

Kiate kinautolu 'oku nau fakakaukau ke kole ha fale'i pa'anga mei he Pangikē MBf, 'oku 'i ai ha ngaahi fale'i mahu'inga 'e ni'ihi ke tokanga'i. 'Uluaki, 'oku mahu'inga ke mou mahino'i kakato 'a e ngaahi tu'utu'uni mo e totongi kotoa pē 'o e fale'i. Fakafehoanaki 'a e totongi tupu 'oku 'oatu 'e he Pangikē MBf (hange ko e 10.80% flat rate ki he fale'i fakafo'ituitui) mo e ngaahi totongi tupu 'o e ngaahi pangikē kehe 'i Tonga. Tokanga lelei ki he ngaahi totongi kehekehe 'oku kau ai, hange ko e totongi fakalelei'i kole (processing fee) mo e totongi ki hono hiki 'o e fale'i.

Hoko atu, fakapapau'i 'oku 'i he tu'unga 'oku lava ai ke ke totongi fakafoki 'a e fale'i. Ko e founga to'o totongi mei he vahenga 'a e Pangikē MBf 'oku ne fakafaingofua'i 'a e totongi, ka 'oku kei mahu'inga pē ke fakakaukau'i 'a e lahi 'o e totongi fakamāhina pea mo e founga 'e uesia ai ho'o pa'anga fakamāhina. 'O kapau 'oku ke kole ha fale'i ki he fale, fakapapau'i 'oku kakato pea mo 'aonga 'a e ngaahi tohi tukuhāu'i kotoa pē 'oku fiema'u. Ko hono 'ikai ke kakato 'o e ngaahi tohi ko 'eni 'e lava ke ne fakatuai'i 'a e founga fakalelei'i.

Ko e 'ikai ke 'i ai ha 'app fakafo'ituitui 'e lava ke hoko ko ha fakangatangata kiate kinautolu 'oku nau fa'a faka'aonga'i 'a e ngaahi ngāue fakapangikē fakafo'ituitui (mobile banking). 'O kapau 'oku ke fiema'u ha ngaahi ngāue fakafo'ituitui, 'e fiema'u ke ke 'a'ahi ki he ngaahi va'a 'o e Pangikē. Pea mo e ngata'anga, 'oku mahu'inga ke 'eke 'a e ngaahi fehu'i kotoa pē 'oku ke ma'u pea ke fakapapau'i 'oku ke ma'u 'a e aleapau kotoa pē 'i he tohi. Ko e fakafetu'utaki tu'o lahi mo e Pangikē 'e lava ke ne tokoni ke mou mahino'i kakato 'a e ngaahi tu'utu'uni pea mo fakapapau'i 'oku ke fai ha fili 'oku poto fekau'aki mo ho'o pa'anga.